Fytyrat e luftës (1914-1918)

Kujtim për hir të kujtesës

Në konfliktin botëror të njohur si Lufta e Parë Botërore, Lufta Evropiane ose Lufta e Madhe, e cila zgjati katër vjet nga vera e vitit 1914, deri në vjeshtën e vitit 1918, morën pjesë më shumë se tridhjetë vende dhe rreth shtatëdhjetë milionë njerëz u mobilizuan. Rreth dhjetë milionë duhet të kenë humbur jetën dhe njëzet milionë ushtarë të tjerë u gjymtuan. Nuk ka të dhëna të sakta për miliona viktima civile.

Lufta u drejtua nga dy koalicionet kryesore dhe aleatët e tyre: Antanta (Franca, Britania e Madhe, Rusia, Italia, Rumania, Serbia dhe Greqia) dhe Fuqitë Qendrore (Gjermania, Austro-Hungaria, Turqia dhe Bullgaria). Historia e njerëzimit deri atëherë nuk ka kujtuar një luftë të tillë, por Maqedonia dhe popullsia e saj nuk kanë arritur të shpëtojnë nga rrjeti i saj. Në fakt, për dallim nga shtetet që luftonin për dominim, populli maqedonas dhe pjesëtarët e kombeve të tjera nga Maqedonia luftuan në ushtritë e shteteve, për interesa që nuk kishin kuptim për ta.

Në vitin 1915 u formua Fronti Maqedonas (me një gjatësi prej 450 km në territorin nga Liqeni i Ohrit deri në Gjirin Orfanit të Detit Egje), në të cilin deri në fund të vitit 1918 u rekrutuan dhe vdiqën ushtarë nga ushtritë më të forta të botës: gjermanë, bullgarë, francezë, anglezë, austro-hungarezë, rusë, serbë, malazezë; u krijuan kampe për robërit e luftës, spitale për të plagosurit dhe u ngritën varreza për të vdekurit. Më shumë se një milion ushtarë luftuan në frontin maqedonas, nga të cilët 150.000 vdiqën, 330.000 u plagosën dhe 100.000 u zhdukën. U zhvilluan një numër i madh betejash të vështira, si ato në Crna Reka, Gorniçevë, Kajmakçalan, Dobro Pole dhe Dojran, të cilat së bashku me qytetin e Manastirit u shkatërruan pothuajse plotësisht nga granatimet e vazhdueshme të dy palëve kundërshtare.

Maqedonia u shndërrua në një territor ku zbatoheshin rregullat dhe parimet e shteteve ndërluftuese, por në të njëjtën kohë në një fushë ku vazhdimisht shfrytëzoheshin jetë njerëzore (më shumë se 65.000 njerëz në ushtrinë serbe, rreth 130.000 njerëz në ushtrinë bullgare dhe 20.000 njerëz pjesë e ushtrisë greke).

Lufta e Madhe la pasoja të mëdha në territorin maqedonas. U shkatërruan ekonomia, tregtia, arsimi, por më së shumti popullsia, e cila ishte viktimë e fushëbetejave, e sëmundjeve të shumta dhe e shpërnguljeve masive për të ruajtur jetën.

Për të mos harruar fatet e të parëve tanë, Arkivi Shtetëror i Republikës së Maqedonisë nën kujdesin e Kryetarit të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë organizon ekspozitën “Fytyrat e luftës: Maqedonia dhe maqedonasit në luftën e madhe 1914 -1918". Nëpërmjet ekspozitës, Arkivi Shtetëror prezanton për herë të parë fotografi dhe dokumente nga fondet arkivore të administratës serbe dhe bullgare deri në vitin 1918, si dhe fondet arkivore personale si: "Lufta e Parë Botërore (1914-1918)" (mikrofilma) , "Milton Manaki" " (fotografi), "Ministria e Punëve të Jashtme të Mbretërisë së Serbisë - Beograd (1839-1918)", "Legata Mbretërore Serbe - Londër (1879-1918) "Rrethi i Inspektimit Ushtarak Maqedonas (1915-1918) “, “Regjimenti i etapës së nëntë, batalioni i parë, Veles (1915-1918), “Regjimenti i etapës së nëntë, batalioni II – Shkup (1915-1918), “Ministria e Punëve të Jashtme të Britanisë së Madhe (Foreign Office)” etj.

Arkivi i Shtetit, përmes 60 paneleve ekspozuese me më shumë se 200 fotografi dhe 300 dokumente me ekspozitën, u përpoq të bënte dhe t'u përgjigjej pyetjeve të tilla si:

• Pse duhet të kujtojmë? Sepse të kujtuarit është një tipar ekskluzivisht njerëzor.
• Çfarë duhet të kujtojmë? Mbi fatet e të parëve tanë dhe mbi shpresën e tyre, që ishte si një ëndërr në këmbë, sepse shpirti i tyre mbetet i gjallë nëse e kujtojmë.
• Cili është qëllimi i ekspozitës? Për të treguar fatin e maqedonasve në Luftën e Madhe. Për të ringjallur kujtimin e sakrificave të bëra nga populli maqedonas.
• Çfarë është paraqitur në ekspozitë?
• Fillimi i Luftës së Parë Botërore;
• Fytyrat e luftës;
• Mobilizimi dhe rekrutimi i maqedonasve nga Serbia dhe Bullgaria;
• Golgota Shqiptare;
• Divizioni dhe Divizioni Administrativ i Inspektimit Ushtarak Maqedonas;
• Fronti Maqedonas (Selanik) – rast për kujtim të përbashkët të betejave në territorin e Maqedonisë dhe përparimit të frontit;
• Fatet dhe guximi i treguar në front - kur ishte më e vështirë të mbijetoje në sfondin e luftës, ishte njerëzore të tregoje guximin në jetën e përditshme;
• Gratë dhe lufta, pavarësisht nga mosha dhe kombësia; gruaja përmes punës humanitare, të drejtave të gruas, emancipimit dhe feminizmit, gruaja në prapavijë, në spitalet e themeluara atëherë, ambulancat, gruaja në shoqëritë bamirëse, gruaja me aftësi të kufizuara, e veja, nëna e vetme, kryefamiljari, punëtor, bujk etj.;
• Ushtritë e huaja – serbe, bullgare, franceze, gjermane, italiane, austro-hungareze, robër lufte dhe refugjatë;
• Kleriku dhe roli i tij në front dhe në jetën e përditshme;
• Pasojat gjatë gjithë periudhës dhe pas Luftës së Madhe – jetimët e luftës, të vejat, invalidët, maqedonasit e vdekur dhe të zhdukur, rrënojat e bombardimeve, grabitja e trashëgimisë kulturore, pronat e shkatërruara, familjet e shkatërruara, etj.;
• Varrezat ushtarake dhe kujdesi ndaj tyre;
• “Krijimi i kujtesës” – festimi i përvjetorëve, ndërtimi i monumenteve dhe kishave, krijimi i shoqatave për nderimin e viktimave të Luftës së Madhe.

Të kujtosh peshon, por të përballesh me të është po aq e vështirë. Kujtimi i luftës është absolutisht i rëndësishëm për të gjithë pjesëmarrësit direkt dhe indirekt të interesuar në atë kohë, të cilët meritojnë të përshkruhen siç janë regjistruar nga dokumentacioni zyrtar. Njësi matëse e humanizmit të një shoqërie është qëndrimi i njerëzve ndaj ruajtjes së kujtesës për pjesëmarrësit në luftërat çlirimtare, në luftëra, për viktimat e represioneve etj.

Lufta dalëngadalë po largohet nga kujtesa e gjallë, ndaj le të na kujtojë njëqindvjetori i Luftës së Madhe si dhe dokumentacioni nga Arkivi Shtetëror se çdo jetë njerëzore është e rëndësishme, indirekt ose drejtpërdrejt e përfshirë në ngjarje.