Maqedonia gjatë shekujve
Maqedonia në periudhën antike
(nga mijëvjeçari i parë p.e.s deri në fund të shek.VI-të)
Maqedonia (lat. Macedonia) është një vend në pjesën qendrore-lindore të Gadishullit Ballkanik. Në antik kufizohej me Trakinë në verilindje, me Ilirinë dhe Epirin në veriperëndim dhe perëndim dhe me Thesalinë (Greqi) në jug. Territori i Maqedonisë që nga mijëvjeçari i parë p.e.s. ishte i banuar nga fise maqedonase, një popullsi që përfaqësonte një simbiozë etnike trako-ilire.
Në gjysmën e parë të shekullit të VII p.e.s, mbreti Perdika themeloi shtetin e parë në territorin e Maqedonisë. Shteti maqedonas arriti afirmimin e tij më të madh në shekullin IV p.e.s., gjatë sundimit të Filipit II (359-336 p.e.s.), i cili pushtoi shtetet greke dhe të Aleksandrit të Madh (336-323 p.e.s.), i cili arriti shtetin e vogël maqedonas ta kthejë në një perandori që shtrihej në tre kontinente. Në territoret e reja ai zgjeroi edhe kulturën greke, duke formuar një univers të ri kulturor, i njohur në histori si periudha e kulturës helenistike. Aleksandri i Madh arriti ta realizojë këtë perandori falë aftësive të tij personale dhe ushtrisë së fortë maqedonase (falanga e famshme maqedonase), për fitoret në betejat e Granikut (334 p.e.s.), Isit (333 p.e.s.). Gavgamela (331 p.e.s.) etj.
Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, Perandoria e madhe Maqedonase filloi të shpërbëhej gradualisht. Në vitin 148 e.s., pas tri luftërave maqedono-romake, Maqedonia u shndërrua në provincë romake. Gjatë periudhës së sundimit romak, këtu u zhvillua një jetë e përshtatshme ekonomike dhe kulturore. Pas ndarjes së Perandorisë Romake në vitin 395 e.s. e Mbretërisë Perëndimore dhe Lindore, Maqedonia ra nën Bizantin.
MAQEDONIA NGA ARDHJA E SLLOVENËVE DERI TE PUSHTIMI I SAJ NGA OSMANLINJVE
(nga fundi i shekullit të VI-të deri në shekullin e XIV-të)
Nga fundi i shekullit VI dhe fillimi i shekullit të VII Maqedonia ishte e populluar masivisht nga fiset sllave - Dragovitë, Velegezitë, Berzitë, Sagudati, Rihnitë etj. Maqedonia u sllavizua nga asimilimi i popullsisë së vogël të mbetur parasllave dhe e ashtuquajtura "Sklavini". Në shekullin IX popullsia maqedonase u kristianizua. Në feudalizmin e hershëm, vendi u trondit nga lëvizjet e forta fetare dhe antifeudale (lëvizja bogomile).
Gjatë periudhës së feudalizmit të hershëm në Maqedoni, kultura dhe shkrim-leximi u zhvilluan fuqishëm. Vëllezërit nga Selaniku Kirili dhe Metodi krijuan alfabetin sllav dhe Kliment Ohridski organizon një shkollë të madhe letrare në Ohër (me rreth 3500 nxënës). Në periudhën e perandorit Samuel (969-1018) u formua një shtet i fuqishëm feudal me qendër në Maqedoni. Shteti i Samuelit, përveç Maqedonisë dhe pjesëve të Bullgarisë, përfshinte pjesë të Serbisë, Shqipërisë, Greqisë (Thesalisë dhe Epirit), Bosnjë-Hercegovinës. Pas vitit 1018, Maqedonia ra nën sundimin bizantin. Kryepeshkopata e Ohrit vazhdoi veprimtarinë e saj kishtare.
Në periudhën e feudalizmit në Maqedoni u ndërtuan objekte kishtare (kisha dhe manastire), të cilat sot janë perla të vërteta arkitekturore (Shën Sofia, Shën Klementi, Shën Naumi, Shën Panteleimoni, Shën Jovan Bigorski, Manastiri i Lesnovës etj.). Gjatë mesjetës (1282 -1371) edhe Maqedonia për një kohë ishte nën sundimin serb.
MAQEDONIA NË PERIUDHËN OSMANE
(1371-1912)
Pas luftës së Maricës (1371), Maqedonia ra nën sundimin turko-osman, i cili zgjati deri në vitin 1912. Me ardhjen e osmanëve, harta etnike e Maqedonisë pësoi ndryshime të mëdha, si pasojë e emigrimit të detyruar të popullsisë maqedonase, kolonizimit turk dhe islamizimit të një pjese të popullsisë maqedonase.
Rezistenca e popullit maqedonas gjatë periudhës së sundimit turko-osman më së shpeshti u shfaq përmes kryengritjeve popullore: Karposhovo (1689), Razloveçko (1876) dhe Kresnenskogo (1878). Nga fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit të XX vërehet një proces i fuqishëm i emancipimit kulturor dhe politik të popullatës maqedonase, si dhe i afirmimit të vetëdijes kombëtare maqedonase. Ajo është periudha e ringjalljes kombëtare e kulturore me vëllezërit Dimitar e Konstantin Miladinov, Grigor Prliçev, Gjorgia Puleski, Kërste Misirkov e të tjerë.
Paralelisht me emancipimin kulturor u zhvillua edhe procesi i emancipimit politik të popullit maqedonas. Në vitin 1893 u hodhën themelet e Organizatës Revolucionare Maqedonase (VMORO, VMRO). Qëllimi i organizatës ishte arritja e autonomisë politike të Maqedonisë përmes revolucionit. Veprimtaria e Organizatës Revolucionare Maqedonase kulmoi me Kryengritjen e madhe të Ilindenit dhe me Republikën e Krushevës në vitin 1903.
Pas Kryengritjes së Ilindenit, shtetet ballkanike (Bullgaria, Serbia dhe Greqia) e intensifikuan veprimtarinë e tyre - arsimore, kishtare, si dhe të armatosur, duke dërguar trupa në Maqedoni.
Pozita e Maqedonisë nuk u përmirësua gjatë dhe pas Revolucionit Xhonturk (1908), dhe përpjekjet e fuqive të mëdha evropiane për të reformuar Maqedoninë gjithashtu nuk dhanë rezultatet e dëshiruara.
MAQEDONIA NË PERIUDHËN E BALLKANIT DHE LUFTËS SË PARË BOTËRORE
(1912 – 1918)
Luftërat Ballkanike (1912-1913) kishin për qëllim dëbimin e pushtetit turko-osman nga Gadishulli Ballkanik. Para fillimit të Luftës së Parë Ballkanike, shtetet ballkanike zhvilluan një veprimtari të gjerë diplomatike, e cila kulmoi me krijimin e Bashkimit Ballkanik midis Bullgarisë, Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi (1912), qëllimi i të cilit ishte ndarja e Maqedonisë.
Në luftën e parë ballkanike (tetorë 1912) shtetet antëtare të Bashkimit ballkanik i shkaktuan Turqisë disfata të rënda. Popullsia maqedonase, duke mbështetur ushtritë aleate, organizoi 90 çeta të armatosura përmes Organizatës Revolucionare Maqedonase, dhe rreth 15.000 njerëz iu bashkuan të ashtuquajturit policia Maqedono-odrinase.
Keqkuptimet midis aleatëve për ndarjen e territoreve të pushtuara u bënë shkak për Luftën e Dytë Ballkanike midis Bullgarisë nga njëra anë dhe Serbisë, Greqisë, Rumanisë, Turqisë dhe Malit të Zi nga ana tjetër (qershor-gusht 1913). Bullgaria u mund shpejt dhe u detyrua të pranonte Paqen e Bukureshtit (gusht 1913), me të cilën Maqedonia u nda midis Greqisë, Serbisë dhe Bullgarisë.
Gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918), Maqedonia ishte përsëri teatër i operacioneve ushtarake midis Fuqive Qendrore dhe Fuqive të Antantës. Pothuajse një milion ushtarë të aleancave ushtarake kundërshtare luftuan në frontin maqedonas. Lufta e Parë Botërore, si dhe Luftërat Ballkanike, patën pasoja të rënda politike, etnike dhe ekonomike për Maqedoninë dhe popullsia maqedonase iu nënshtrua politikës së gjenocidit dhe spastrimit etnik nga zona maqedonase. Marrëveshjet e Paqes së Parisit konfirmuan ndarjen e Maqedonisë me Marrëveshjen e Paqes të Bukureshtit, me lëshime të vogla territoriale.
MAQEDONIA NË PERIUDHËN MES DY LUFTËRAVE BOTËRORE
(1919 – 1941)
Me Luftërat Ballkanike dhe Traktatin e Paqes së Bukureshtit, Maqedonia u nda midis Greqisë (pjesa e Egjeut e Maqedonisë, 34,356 km2), Serbisë (pjesa Vardare e Maqedonisë, 25,713 km2), Bullgarisë (pjesa pireneane e Maqedonisë, 6,798 km2) dhe më vonë Shqipëria, e cila mori një pjesë të vogël të territorit maqedonas (Prespa e poshtme).
Me ndarjen territoriale të Maqedonisë, shtetet ballkanike filluan të zbatojnë politikën e shkombëtarizimit dhe asimilimit të popullsisë maqedonase. U ndaluan emri maqedonas, gjuha maqedonase dhe traditat kulturore dhe historike kombëtare maqedonase.
Në të njëjtën kohë, me politikën e shkombëtarizimit dhe asimilimit, shtetet ballkanike zbatuan politikën e persekutimit të popullsisë maqedonase dhe të kolonizimit të popullsisë vendase (jomaqedonase) në Maqedoni, me dëshirën për të ndryshuar përbërjen e saj etnike. Në një periudhë të shkurtër historike, nga Maqedonia u dëbuan 130.000 maqedonas dhe në vend të tyre u kolonizuan 718.000 njerëz me origjinë të huaj (618.000 popullsi të ndryshme të krishterë në pjesën e Egjeut të Maqedonisë dhe 100.000 serbë në pjesën Vardare të Maqedonisë).
Populli maqedonas, përmes lëvizjes kombëtare maqedonase (e majta komuniste dhe VMRO-Bashkuar), i bëri rezistencë të fortë politikës asimiluese dhe shkombëtarizuese, duke afirmuar kombin maqedonas dhe gjuhën maqedonase. Gjithashtu, Organizata Revolucionare Maqedonase (VMRO) e pengoi politikën serbe të kolonizimit të Maqedonisë përmes veprimtarisë komite.
Në këtë periudhë, mendimi politik kombëtar maqedonas dhe vlerat kulturore kombëtare maqedonase u afirmuan përmes shtypit, dramave dhe përmbledhjeve me poezi në gjuhën maqedonase dhe me themelimin e Rrethit letrar maqedonas në Sofje (1938).
MAQEDONIA GJATË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE
(1941-1945)
Gjatë Luftës së Dytë Botërore (1941-1945), Maqedonia u nda përsëri midis Gjermanisë fashiste, Italisë dhe Bullgarisë perandorake. Bullgaria anekson pjesën më të madhe të Maqedonisë: pjesë të Maqedonisë së Egjeut (deri në lumin Struma) dhe pjesë të Maqedonisë së Vardarit; Italia anekson pjesën perëndimore të Maqedonisë dhe pjesët perëndimore të Maqedonisë së Egjeut; Maqedonia qendrore (me Selanikun) mbeti nën administrimin gjerman dhe grek.
Në Luftën e Dytë Botërore populli maqedonas mori pjesë aktive në luftën antifashiste. Nën drejtimin e Komitetit Krahinor të PKJ-së u formuan çetat partizane dhe ushtarake dhe në fund të luftës, batalione, divizione dhe trupa. Pothuajse 70.000 maqedonas morën pjesë në luftën antifashiste në viset e Vardarit, Egjeut dhe Pirinit të Maqedonisë dhe më shumë se 17.000 dhanë jetën për lirinë e popullit maqedonas. Në luftë vuajti edhe popullsia hebreje. Pothuajse 53,000 hebrenj nga Maqedonia (46,000 nga Egjeu dhe 7,000 nga Vardari) u grumbulluan dhe u dërguan në kampet fashiste të vdekjes (Birkenaj dhe Treblinka).
Gjatë Luftës së Dytë Botërore u afirmuan vlerat nacional-gjuhësore maqedonase: u botuan 50 gazeta në gjuhën maqedonase, u krijua alfabeti maqedonas, u hapën shkollat e para maqedonase, u fut edhe gjuha maqedonase në leturgjitë fetare. Më 2 gusht 1944, në mbledhjen e parë të ASNOM-it të mbajtur në manastir “Shën. Prohor Pçinjski”, u hodhën themelet e shtetit të parë kombëtar maqedonas në kuadër të Jugosllavisë.
MAQEDONIA NË PERIUDHËN PAS LUFTËS
(1945-1991)
Pas formimit të shtetit maqedonas, filloi procesi i afirmimit nacional-kulturor të popullit maqedonas, si dhe ngritja e ekonomisë dhe industrisë. Formohet infrastruktura shtetërore, kodifikohet gjuha maqedonase dhe formohen institucionet nacionale-kulturore maqedonase (Universiteti "Shën Kirili dhe Metodi", Instituti i Gjuhës Maqedonase, Arkivi Shtetëror i Republikës së Maqedonisë, Instituti Kombëtar. Historia, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Maqedonisë). Në vitin 1967 u shpall autoqefalia e Kishës Ortodokse Maqedonase etj.
Futja e sistemit politik njëpartiak dhe heqja e ekonomisë së tregut dhe lirive politike, megjithatë, pati një ndikim negativ në zhvillimin e përgjithshëm shoqëror, politik dhe demokratik të shtetit maqedonas.
Pas vitit 1945, Bullgaria ndryshoi qëndrimin e saj në lidhje me çështjen kombëtare maqedonase. Në pjesën Pirinase të Maqedonisë, në periudhën e të ashtuquajturit autonomia kulturore (1946-1948), u njoh kombi maqedonas, u fut gjuha maqedonase në procesin mësimor, u themelua teatri maqedonas dhe u hapën librari maqedonase.
Pas marrëveshjes së Varkizës (1945), emri maqedonas dhe gjuha maqedonase u ndaluan përsëri në Greqi dhe autoritetet greke zbatuan një politikë të terrorit të bardhë kundër maqedonasve. Për shkak të kësaj, maqedonasit morën pjesë masivisht në Luftën Civile (1946-1949) në anën e Ushtrisë Demokratike të Greqisë (ADG). Pas humbjes së ADG-ut, gati 55 mijë maqedonas, mes tyre 28 mijë fëmijë, u detyruan të kërkonin shpëtim në vendet e Evropës Lindore, dhe 20 mijë maqedonas dhanë jetën.
Në Shqipëri pas vitit 1945 maqedonasit u njohën si pakicë kombëtare maqedonase dhe gjuha maqedonase u fut në procesin mësimor.
REPUBLIKA E MAQEDONISE SI SHTET I PAVARUR DHE SOVRAN
(1991 – 1995)
Pas shpërbërjes së Jugosllavisë, Republika e Maqedonisë e shpalli veten shtet të pavarur. Më 8 shtator 1991 u organizua një referendum, në të cilin populli maqedonas deklaroi në mënyrë solemne për shtet të pavarur dhe sovran maqedonas. Më 17 nëntor 1991, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë miratoi Kushtetutën, e cila u shpall solemnisht më 20 nëntor të po këtij viti.
Pas shpalljes së pavarësisë filloi procesi i njohjes ndërkombëtare të Republikës së Maqedonisë. Për shkak të pengesave nga Republika e Greqisë (mosnjohja e emrit shtetëror, gjuhës dhe flamurit), Republika e Maqedonisë u bë anëtare e Kombeve të Bashkuara (OKB), Këshillit Evropian dhe organizatave të tjera ndërkombëtare nën referencën FYROM. Republika e Maqedonisë ka vendosur marrëdhënie diplomatike me shumë shtete të botës, nga të cilat shumica prej tyre (79 shtete) e kanë njohur me emrin e saj kushtetues - Republika e Maqedonisë.
Republika e Maqedonisë po zhvillohet si shtet demokratik dhe civil. Pas demokratizimit të sistemit politik pluralist, ekonomia orientohet dhe organizohet mbi parimet e ekonomisë së tregut, me të gjitha vështirësitë specifike të kalimit ekonomiko-politik nga një sistem në tjetrin. Politika e jashtme e Republikës së Maqedonisë është politikë e bashkëpunimit dhe mirëkuptimit me të gjithë fqinjët dhe është faktor paqeje dhe stabiliteti në Ballkan.